Szkoła Podstawowa

w Pniówku

Pniówek 133

22-400 Zamość

tel. 84 6167039

sp_pniowek@onet.eu

 

 

„Lubelskie drogi do niepodległości”

 

gazetka szkolna

 

 

 

 

 

„Rośnij Polsko! W każdym sercu i dłoni,

Żywą mocą, co wskrzeszona w nas trwa, -

Aż do nimbu zmartwychwstania u skroni

Rośnij, - Ojczyzno ma!”

Bronisława Ostrowska

 

 

Redakcja: Opiekunowie:

 

Mateusz Szajba Mirosław Trześniowski

Magdalena Pyś Alicja Mazur-Klimko

Radosław Kozłowski

 

 

Pniówek 2018 r.

 

Pod zaborami

 

Początek niewoli

 

Dla Pniówka czas niewoli zaczął się najwcześniej, bo wraz z I rozbiorem Polski. Pobliski Zamość był wtedy dużym miastem i ważną twierdzą Rzeczpospolitej.

 

„25 VII 1772 r. o 7-mej stanęły pod murami, a południe do twierdzy weszły wojska generała hrabiego Hadika, sankcjonując tym samym ogłoszony wcześniej zabór tych terenów przez Cesarzową Austrii Marię Teresę […] Pod berłem austriackim Zamość znajdował się niespełna 37 lat. W pieczęci określony został wolnym miastem” (Sigillum Librae Civitas Zamosc)”.

źródło: http://zamosciopedia.pl „Zabór austriacki”

 

 

Zabór austriacki 1772-1918 / Encyklopedia Internautica

źródło: http://encyklopedia.interia.pl

 

 

W Księstwie Warszawskim

 

Dla Zamościa i okolicznych wiosek i majątków ziemskich, w tym również Pniówka, nadzieja na niepodległość pojawiła się wraz z wojnami napoleońskimi.

 

„Zamość znalazł się pod panowaniem Napoleona po zdobyciu miasta w 1809. Przysięgę na wierność Napoleonowi z wielką uroczystością złożono 9 VII 1809. W tym czasie w Zamościu miał siedzibę Tymczasowy Rząd Centralny”.

źródło: http://zamosciopedia.pl „Księstwo Warszawskie”

 

 

 

2 złote 1813, Zamość źródło: http://poszukiwania.pl moneta w oblężeniu Zamościa

 

 

W zaborze rosyjskim

 

Pod władzą cara znalazł się Zamość, a wraz z nim Pniówek, w 1813 r. i pozostał w zaborze rosyjskim do 1915 roku, wyłączając powstanie listopadowe i kilkanaście dni w 1914 r.

 

Walki o niepodległość

 

Zamość pięknie zapisał się w walkach o niepodległość. Niestety jako twierdza był również więzieniem dla tych, którzy chcieli o tę niepodległość walczyć. To tutaj przez ponad rok przetrzymywany był Walerian Łukasiński, polski działacz niepodległościowy, major 4 pułku piechoty liniowej (czwartaków), twórca Wolnomularstwa Narodowego i Towarzystwa Patriotycznego.

 

„6 X 1824 o godz. 10 przybył do Zamościa jako więzień skazany za działalność patriotyczną na 7 lat twierdzy. Umieszczony został w kazamacie lwowskiej (d. Brama Lwowska), a z końcem IV 1825 przeniesiony do kazamaty lubelskiej (prawdopodobnie przy nowej bramie), gdzie trzymany był nie w dużej celi, lecz w przyległej izdebce […] Ostatnie tygodnie trzymany był w Bramie Szczebrzeskiej w środkowej celi nad przejazdem. Opuścił Zamość

po 421 dniach”.

źródło: http://zamosciopedia.pl „Łukasiński Walerian”

 

 

Cela Łukasińskiego

źródło: http://fotopolska.eu

 

 

Powstanie listopadowe

 

„Załoga twierdzy przystąpiła do powstania 5 XII […] Przez Zamość szły znaczne transporty broni dla powstania. […] Nastąpiła blokada, a od 18 VII oblężenie Zamościa. […] Twierdza mogła się jeszcze bronić, posiadała zapasy amunicji i żywności, jednak powstanie upadło i dalszy opór ostatniej w kraju twierdzy stał się bezcelowy. […] 22 X Bramą Lwowską (nowa) z twierdzy wyszedł ostatni żołnierz powstania listopadowego”.

źródło: (http://zamosciopedia.pl „Oblężenie 1831”)

 

 

 

Rynek zamojski z Ratuszem, jako budowlą wojskową (widoczne szlabany i budki wartownicze) – na akwareli Jana Pawła Lelewela. Okres powstania listopadowego.

źródło: http://infomaty.zamosc.pl”Twierdza wczoraj”

 

Powstanie styczniowe

 

Kolejna nadzieja na niepodległość pojawiła się wraz z wybuchem powstania styczniowego. Powstańcy brali pod uwagę szturm twierdzy, ale do tego nie doszło.

„Zamość nie został zdobyty, ale i nie miał wpływu na przebieg wojny. W samej twierdzy istniała już wcześniej sieć konspiracyjna (gromadzono broń, pieniądze, odzież, werbowano ochotników, kradziono wojsku amunicję, kolportowano nielegalne czasopisma itp.)”

źródło: http://zamosciopedia.pl „Powstanie styczniowe”

 

Działalność spiskowa i rewolucyjna

 

„Pierwsze fakty oporu antyrosyjskiego odnotowano w powstaniu styczniowym. Są też ślady działalności spiskowej braci Czernerów (koniec l. 60. XIX w.) W 1902 uczniowie progimnazjum jako pierwsi w zaborze zaprotestowali przeciw nauce religii po rosyjsku. Wydarzenia rewolucyjne w Rosji z 1905 znalazły oddźwięk w Zamościu, który należał do silniejszych na Lubelszczyźnie ognisk wystąpień antycarskich. […] Zorganizowano 21 X 1905 pierwszą w dziejach miasta manifestację, a jej uczestnicy wyznawali również odległe od rewolucyjnych, a także niemożliwe dotąd do wyrażania – poglądy narodowościowo-niepodległościowe”.

źródło: http://zamosciopedia.pl „Zabór rosyjski”

I wojna światowa

 

Powstania, rewolucje, działalność spiskowa nie przyniosły długo oczekiwanej niepodległości. Trzeba było Wielkiej Wojny, podczas której naprzeciw siebie stanęli dotychczasowi zaborcy, żeby pojawiła się nadzieja na odbudowę państwa polskiego. Areną działań wojennych stała się także Zamojszczyzna.

Już na początku wojny pod Zamościem stanęły wojska austriackie. 26 VIII 1914 r. w okolicy Pniówka rozlokowała się 25 dywizja piechoty. (na linii „Adamów – Czarnowoda – Białowola – Kalinowice – wzgórze 239 na wschód od Nowej Osady”.

źródło: Edward Izdebski, „Bitwa pod Zamościem. 26-27 sierpnia 1914 roku” Warszawa 1929, s. 14)

 

„25 dywizja piechoty osiągnęła nad ranem Lipsko i Białowolę i posuwając się dalej otrzymała o g. 4,45 ogień w chwili, gdy osiągnęła linię wzgórz 268 - 260. Lewe skrzydło dywizji (grupa płk, Stóhra) rozpoczęło natarcie, do którego dołączyła się wkrótce grupa gen. Kosaka, której nieprzyjaciel stawiał tylko słaby opór. Artyleria dywizyjna ostrzeliwała skutecznie stanowiska rosyjskie pod wsią Mokre, wspierając w ten sposób pośrednio natarcie 13 dywizji piechoty”.

źródło: Edward Izdebski, op. cit. s. 18)

 

 

 

„Bitwa pod Zamościem” źródło: http://fotopolska.eu

 

„Natarcie 25 dywizji piechoty postępowało do g. 9 raźno naprzód, szczególnie na prawem skrzydle. Grupa gen. Kosaka zdobywała szybko teren, podczas gdy grupa płk. Stóhra utknęła na linii Żdanów — Zwódne. Wreszcie po zaciętej walce piechoty, wspartej przez 5 baterii polowych i 2 baterie haubic oraz po użyciu wszystkich odwodów, udało się tej grupie zmusić nieprzyjaciela do bezładnego odwrotu. Decydujący wpływ na tę nagłą zmianę położenia wywarło wkroczenie grupy gen. Kosaka, która posuwając się ku odcinkowi Łabuńki -Pniówek, zagroziła tyłom oddziałów rosyjskich walczących z grupą Stóhra”.

źródło: Edward Izdebski, op. cit. s. 27-28)

 

Ostatecznie przez zajęcie wzgórz na wschód od Zamościa Rosjanie zostali zmuszeni do odwrotu. „O godz. 14:30 do miasta wkroczyła 13 dywizja piechoty obrony krajowej II korpusu austriackiego. Przejęła ok. 20 dział i kilkuset jeńców rosyjskich, sama tracąc ponad 700 zabitych i rannych. 8 Armia rosyjska przełamała jednak front 3 Armii austriackiej i po jej odwrocie znów weszli do miasta Rosjanie”.

źródło: http://zamosciopedia.pl „Bitwa pod Zamościem”

 

Ślady tych wydarzeń sprzed lat widoczne są na tych terenach do dziś. W nieodległej od Pniówka miejscowości Lipsko, o której mowa jest w cytowanych tekstach, znajduje się na cmentarzu kwatera żołnierzy austriackich i rosyjskich.

 

 

 

Kwatera wojenna na cmentarzu w Lipsku. źródło własne

 

W I wojnie światowej udział brali również mieszkańcy Zamojszczyzny. Walczyli głównie w armii carskiej, ale część z nich, wbrew rosyjskiemu prawu, zaciągnęła się do Legionów Polskich. Służbą w I Kompanii Kadrowej mogli się szczycić związani z Zamościem bracia Stefan i Zygmunt Pomarańscy.

Demonstracje niepodległościowe

 

Pod okupacją austriacką nasilały się w Zamościu i okolicach nastroje patriotyczne.

„Pierwszy obchód święta narodowego po zaborze miało miejsce 29 listopada 1915, gdy na wezwanie reprezentacji Legionów i Ligi Kobiet Polskich przybyło 3 tysiące włościan i ziemiaństwa, mieszczan, urzędników z komendantem obwodu na czele”.

źródło: http://zamosciopedia.pl „Święto narodowe 1915”

 

Atmosfera stała się jeszcze bardziej gorąca po ogłoszeniu „Aktu 5 listopada”

„5 XI 1916 r. o 11-tej z ratusza proklamowano Niepodległość. Odczytał ją inspektor gubernialny generał-major Stanisław Ursyn Prószyński (po raz pierwszy flaga, hymn narodowy)

źródło: http://zamosciopedia.pl„Okupacja austriacka 1915-18”

 

 

 

Ogłoszenie Aktu 5 listopada na Rynku w Zamościu. źródło: http://fotopolska.eu

 

Traktat brzeski

 

„W końcu lutego i na początku marca 1918 r. rozgrywała się tragedia ziemi chełmskiej, zakończona traktatem brzeskim. Na mocy tzw. „umowy chlebowej Niemiec z Ukrainą, ziemia ta miała odpaść od Polski. Wydarzenia te odbiły się żywym echem w społeczeństwie i szkołach średnich w Zamościu”. (s.26)

Tak wspominał te wydarzenia prof. Miller:

„Traktat brzeski tak wzburzył społeczeństwo zamojskie, że ludność gromadziła się na rynku i przed C. i K. Komendą, śpiewała pieśni i wznosiła okrzyki: „Precz z zaborcami”, „Niech żyje wolna Polska” itp. W tym czasie, mając wielki wpływ na dorastającą młodzież, urządziłem wielką zbiórkę pod ratuszem i wystąpiłem z przemową polityczną, podkreślając, że wrogowie Polski już niedługo zostaną pokonani. Jedna z uczennic przyniosła biało-czerwony sztandar z Orłem i napisem: „Niech żyje wolna Polska – precz z zaborcami”. Sztandar ten otoczyło około dwudziestu najstarszych uczniów […] Trzymałem się blisko sztandaru, byłem zresztą wciąż w ruchu, by utrzymać porządek.

Młodzież ustawiła się czwórkami i ze śpiewami udaliśmy się z rynku na Nową Osadę. Na ul. Lwowskiej […] stało kilkunastu Niemców w pikielhaubach, a obok kapitan Muhleusen – z cygarem w zębach. Ponieważ mieli drwiące miny i głośno rechotali, podbiegłem do nich i zażądałem, by salutowali sztandar polski. Gdy rechot się wzmógł – nie wytrzymałem i uderzyłem jednego Niemca w twarz, aż się szwabisko zatoczył. Młodzież zaczęła wyrywać sztachety, by rzucić się na Niemców. Zaapelowałem do młodzieży, aby dała spokój, co też uczyniła. Niemcy tymczasem cofnęli się w głąb uliczki, do tyłu sąsiedniego domu. Błysnęły tylko bagnety w powietrzu, broni jednak nie użyli”.

źródło: Michał Bojarczuk „Academia Zamoscensis” Lubelska Spółdzielnia Wydawnicza, 1959 (s. 26-27)

 

 

 

Stefan Miler po przyjeździe do Zamościa w 1916 r. w mundurze Legionów Polskich.

źródło: archiwum prywatne Zbysław Lewiński (wnuk Stefana Milera)

 

 

Niepodległość

 

Wreszcie nadeszła tak upragniona chwila, kiedy mieszkańcy Zamojszczyzny mogli świętować odzyskanie niepodległości.

„13 października 1918 roku ludowcy zorganizowali manifestację z udziałem 10 tys. osób, podczas której przejęto w posiadanie ludu zajmowane przez „garść żołnierzy” koszary „franciszkańskie”. Przemawiał wówczas Maciej Rataj. […] 17-go przy uległości władz okupacyjnych sześć organizacji politycznych utworzyło Straż Obywatelską ze Stefanem Pomarańskim na czele. […] Spiskowcy z POW pod dowództwem kapitana Franciszka Gorlińskiego 1 XI dokonali przewrotu w garnizonie (ok. 140 Polaków). Przejęli władzę w mieście (rozbrojono nie stawiających oporu Austriaków, wprowadzono warty przed najważniejszymi obiektami. […] Następnego dnia w południe ruszył pod ratusz pochód, ogłoszono przejęcie władzy przez Komitet Powiatowy. Polacy zaprzysięgli w Kolegiacie wierność Polsce już 2 XI, na wiele dni przed 11 XI, gdy władzę przejmie Piłsudski. […] Komitetowi podporządkowały się instytucje i urzędy austriackie. Majątek garnizonu stał się własnością państwa polskiego. […] 16 XI odbył się wielki wiec i pochód „Zmartwychwstania Polski”.

źródło: http://zamosciopedia.pl„Niepodległość 1918”

 

Również dla mieszkańców Pniówka stało się jasne, że doczekali niepodległej Ojczyzny.